روش چکیده نویسی مقالات پژوهشی: دکتر محمد حکیم آذر

در فرایند انتشار مقالات در مجلات پژوهشی یکی از مواردی که باعث جلب نظر داوران یا اعضای هیات تحریریه نشریه می‌شود وجود چکیدۀ منظم، منطقی و آراسته است. چکیدۀ مقاله در حکم ویترین مقاله است و وقتی در نگارش آن نظم و انسجام وجود نداشته باشد داوران از همان ابتدای مقاله ذهنیت خوبی نسبت به متن مورد بررسی پیدا نمی‌‌کنند. به همین دلیل آشنایی با اصول چکیده نویسی و توجه به دقایق آن امری ضروری است.

یک چکیدۀ خوب می‌‌تواند بر یک مقالۀ خوب دلالت کند اما غالباً یک چکیدۀ بد نمی‌‌تواند نمایندۀ یک مقالۀ خوب باشد. در چکیده تعداد کلمات مهم است. مجلات مختلف بر اساس چارچوبی که برای خود ترتیب داده اند تعداد کلمات چکیده را در بیانیه آغازین مجله یا در فراخوان مقالات خود می‌‌نویسند. معمولاً چکیده را بین دویست و پنجاه تا سیصد کلمه می‌‌دانند ولی این موضوع نمی‌‌تواند نفی کنندۀ حجم کمتر یا بیشتر در مجلات دیگر باشد. بهترین راه برای شمارش و سامان دهی به تعداد کلمات چکیده، بخش "واژه شمار" در نرم افزار "وُرد" است که غالباً در پایین صفحۀ در حال تایپ تعداد واژه های تایپ شده را نمایش می‌‌دهد.

. رشته و گرایش مجله به نحوۀ سازماندهی، تعریف چارچوب مجله و تعداد کلمات چکیده و کلیدواژه ها ارتباط تام دارد. در مقالات علوم انسانی و به طور خاص در مجلاتی که به زبان و ادبیات مربوط است رویکرد اصلی نویسندگان، توصیفی و کیفی است از همین‌رو گاه مجبور به بسط بیشتری در بخش چکیده می‌‌شوند اما در مجلات علوم پایه این موضوع با حجم کمتری مورد توجه قرار می‌‌گیرد.

چکیدۀ مقاله با خلاصۀ مقاله فرق دارد. هرچند اغلب این دو اصطلاح به اشتباه به جای هم به کار می‌‌روند اما از اصل، فرایند خلاصه نویسی با چکیده نویسی متفاوت است.در خلاصه نویسی هدف اصلی نویسنده فقط کاستن از حجم نوشته و بیان برجسته ترین نقاط متن است اما در چکیده نویسی باید به استخوان بندی و اصول تحقیقاتی مقاله پرداخت به نحوی که بتواند در فضای اینترنت و یا در فهرست‌های مختلف مقالات، خوانندگان و جویندگان را به مقاله هدایت کرده و در سیصد کلمه آن ها را به دریافت و مطالعۀ مقاله تشویق کند.

در چکیده نویسی به بیان چهار رکن اصلی؛ انگیزه، بیان مسئله، رویکرد تحقیق و نتایج پژوهش توجه می‌‌کنند.

انگیزه:

 در بحث از انگیزه باید نویسنده در خصوص این که چرا به سراغ این موضوع رفته صحبت کند. در این بخش نویسنده باید خواننده را درخصوص مهم بودن کار و ضرورت توجه به مسئلۀ تحقیق متقاعد کند به طوری که خواننده در جذابیت و اهمیت موضوع تحقیق تردیدی به خود راه ندهد. و به دنبال ایجاد حس علاقه مندی به موضوع تحقیق به دنبال نتایج آن نیز برود. این قسمت از چکیده در جلب نظر داوران نیز بسیار مهم است. همین جاست که می‌‌توان خواننده را از تکراری نبودن، بی فایده نبودن و خسته کننده نبودن مقاله مطمئن کرد.

بیان مسئلۀ تحقیق

نویسنده در بیان مسئلۀ تحقیق باید شرح مناسبی از سئوال یا سئوالات تحقیق خود عرضه کند و در ایجاد فضای پرسشگری برای خواننده جدی باشد. نویسنده باید روشن کند که آیا مسئله یا مشکل مورد بررسی برای اولین بار است که مورد توجه قرار می گیرد یا این که ادامۀ تحقیقات دیگرانی است که هنوز رهیافت درستی به پاسخ نیافته اند.

رویکرد

نویسنده در بیان رویکرد به شرح روش یا روش های تحقیق خود می‌‌پردازد و اگر در این مسیر از شیوه های آماری، مطالعات میدانی یا مطالعات کتابخانه‌ای واسنادی بهره گرفته باید ضمن بیان نوع و مدل آن ها به طور خیلی خلاصه شیوه های به کار رفته در تحقیق را برای خواننده روشن کند.

نتایج تحقیق

در بخش نهایی چکیدۀ مقاله نویسنده به بیان نتایج تحقیق توجه می‌‌کند و اگر در مقاله به نتیجه یا نتایج خاصی دست یافته به صورتی بسیار موجز به آن ها اشاره می‌‌کند. طبیعی است که شرح و بسط نتیجه یا نتایج تحقیق در متن مقاله خواهد بود و در چکیده باید به ذکر این نکته بسنده کرد که مقاله دارای نتیجه یا نتایجی قابل توجه بوده است یا نه.

کلید واژه ها.

تعداد کلیدواژه ها در یک مقالۀ خوب بین سه تا هفت کلمه است و کمتر یا بیشتر از این، معمولاً در ذات پژوهش های اصیل شکل نمی‌‌گیرد. در بخش کلید واژه ها مهم ترین و کلیدی ترین کلماتی که می تواند خواننده را با جستجو در پایگاههای داده ها به مقاله راهنمایی کند می‌‌آید. بدیهی است که کلمات کلیدی با کلمات پرکاربرد فرق دارند. گاه نویسندگان، کلمات پرکاربرد را با کلمات کلیدی اشتباه می‌‌گیرند و همین امر باعث ایراد از سوی داوران مقالات می‌‌شود. مثلاً در مقاله‌ای که به "زن در شعر سهراب سپهری" می‌‌پردازد نمی‌‌توان کلمۀ زن را کلیدواژه دانست. با جستجوی این کلمه در اینترنت میلیونها سایت و صفحه به روی خوانندگان باز می‌‌شود که مقالۀ مورد نظر در میان آن ها گم می‌‌شود. در این موارد باید کلماتی را در نظر داشت که بتوانند رهیافت به مقالۀ مورد نظر را آسان کنند کلماتی مانند. آنیما، زن‌سالاری، سهراب سپهری، شعر زنانه، زنانگی در شعر و امثالهم.

ترجمۀ چکیدۀ فارسی به انگلیسی امری خطیر و بسیار پر اهمیت است. از آنجا که چکیدۀ انگلیسی، مقاله را به دنیایی فراتر از مرزهای زبان فارسی رهنمون می‌‌شود باید در ترجمۀ آن، چنان حرفه‌ای رفتار کرد که خواننده بیگانه برای دست یابی به مقاله رنج ترجمۀ کل آن را بر خود هموار کند. متأسفانه اغلب پژوهشگران به این نکته توجه چندانی ندارند و ترجمۀ چکیدۀ خود را یا با استفاده از دیکشنری و سایت های آنلاین ترجمه انجام می‌‌دهند یا این که به دست افراد ناآشنا و دارالترجمه های نامعتبر آن را به انگلیسی برمی‌‌گردانند.

اخلاق حرفه ای، اخلاق علمی یا اخلاق پژوهشی، نامش را هرچه بگذاریم یکی از ضروری ترین نیازها و الزامات حوزۀ پژوهش است. در مقاله نویسی دانشگاهی و پژوهش‌های اصیل نکات زیادی وجود دارد که عدم رعایت آن‌ها باعث بی اعتمادی به نویسنده و نوشته‌های وی می‌شود. با پیشرفت فن آوری اطلاعات و دسترسی سریع به متون و مقالات، احتمال بیرون رفتن از جاده انصاف و اخلاق در هنگام نگارش زیاد است و دقیقاً به همین دلیل است که ضرورت رعایت جوانب مختلف اخلاق پژوهشی احساس می‌شود.

رو نویسی از مقالات دیگران، استفاده از نقل قول‌ها و ارجاعات مقالات و کتاب‌های دیگران و انتساب آن‌ها به خود، سرقت نظریه دیگران و خود را بی خبر نشان دادن، فرستادن یک مقاله به چند مجله و درگیر کردن کارکنان و داوران و امکانات همۀ آن‌ها به خاطر بالا بردن احتمال پذیرش مقاله، بی توجهی به فضل تقدم و تقدم فضل محققان پیشین و ادعای پیشگام بودن در یک بحث علمی، فرستادن مقاله بدون اطلاع استاد راهنما و بعضاً بی خبر گذاشتن وی تا مدت‌ها پس از چاپ مقاله، نوشتن مقاله برای دیگران و..... همه و همه از مصادیق روشن بی اخلاقی در حوزۀ پژوهش هستند.

در این میانه مقاله نویسی برای دیگران از کارهایی است که به تازگی شاهد آن هستیم. بارها اطلاعیه‌ها و تبلیغات رنگارنگ در فضای جامعه و نیز در فضای رسانه‌ها (چه حقیقی و چه مجازی) دیده ایم که دانشجویان _مخصوصاً دانشجویان کارشناسی ارشد و دکترا_ را به خرید پایان نامه، تحقیقات و مقالات ترغیب می‌کنند. یکی از دوستان می‌گفت: چندی پیش یک نفر که از قضا کسوت دانشگاهی هم دارد از بنده خواست که اگر کسی را می‌شناسم که حاضر به خرید پایان نامه یا مقالۀ پایان نامه هست به وی معرفی کنم. وقتی برخی افراد به خود اجازۀ فروش یا دلالی مقاله و رسالۀ تحصیلی می‌دهند کاری جز تأسف از دستمان بر نمی‌آید. تردیدی نیست که مقاله فروش‌ها کسانی هستند که در شناخت جامعۀ آکادمیک و درک نیازها و سلائق اهالی این جامعه بسیار دقیق و پیگیر هستند. از طرف دیگر وقتی کالایی مشتری نداشته باشد بازارش به زودی بی رونق می‌شود ولی بازار فروش مقاله و رساله روز به روز داغ تر و تنورش فروزان تر می‌شود. این هم اسباب تأسفی دیگر است که برخی دانشجویان تعهد علمی، حقوق صنفی و اخلاق علمی ‌را رعایت نمی‌کنند. مسئلۀ دیگری که گاه و بی گاه دیده می‌شود فرستادن یک مقاله برای چند نشریه است. این کار باعث می‌شود تا مجلات مختلف درگیر کار بررسی، داوری و احیاناً چاپ یک مقاله شوند و از آنجا که شبکۀ اطلاع رسانی واحدی در کشور ما وجود ندارد که به کمک آن بتوان از موازی کاری در حوزۀ پژوهش و مقاله نویسی جلوگیری کرد، بعضاً یک مقاله در دو یا چند نشریه چاپ می‌شود و عملاً فرصت‌های چاپ از دیگران گرفته می‌شود. هرچند برخی از این پژوهشگران وقتی از پذیرش مقالۀ خود در یکی از نشریات مطمئن شدند با یک ایمیل کوتاه یا یک پیامک ساده از مجلۀ دیگر می‌خواهند که از چاپ مقاله خودداری ورزد ولی این افراد نمی‌دانند که با این کار تا چه حد باعث بی نظمی و آشفتگی در مجله ثانی شده، اخلاق پژوهش را زیر پا گذاشته‌اند. این درست است که روند انتشار مجلات پژوهش و دانشگاهی بسیار کند و فرصت سوز است ولی این موضوع دلیل نمی‌شود که یک کالا را به چند نفر عرضه کنند و آنگاه حق مالکیت آن را هم به همۀ آن‌ها بسپارند.

دکتر محمد حکیم آذر